Afgelopen zomer, bij een glaasje wijn op het terras bij mijn ouders thuis zaten Patrick Lateur en ik bij te praten over onze wederzijdse avonturen van de afgelopen maanden. En niet voor de eerste keer spoorde hij me aan om toch nog maar eens te overwegen iets te doen met vertaalwerk uit het premoderne China. En met de geweldige tip: doe elke week een klein stukje, maar met een stok achter de deur: facebook pagina of blog. Dan bouw je een groep mensen op die er zitten op te wachten, druk van buitenaf dus om die deadline niet uit te stellen. Bij hem zijn het momenteel epigrammetjes. Elke maandag weer een pareltje op zijn website. En langzaam aan begon er een plan te rijpen in mijn brein: elke week een stukje, een anecdote of verhaaltje, waarvan er duizenden te vinden zijn in de literatuur en geschiedenissen die ik praktisch dagelijks ter hand neem. Moet toch te doen zijn?

En zo zat ik vorig weekend met de "Essenties van de regering van de Zhenguanperiode" (Zhenguan zhengyao) 貞觀政要 voor me, en begon dapper aan een stukje. Het werk bestaat uit korte anecdotes over keizer Taizong en zijn ministers in de eerste helft van de zevende eeuw. Dit soort Chinees kom ik dagelijks tegen. Ik had nog geen vaste dag gekozen, maar een vrijdags afsluitertje van de week leek een goed idee. Ik kan dan het weekend besteden aan het grof vertaalwerk en de rest van de week rustig peinzen over de nuances en zoeken naar gepaste, mooie zinswendingen. Hieronder volgt de verklaring waarom er nog geen blogpostjes zijn onder de rubriek "Vrijdag- dit moet een vertaling zijn."

Het begon goed. En na ongeveer drie zinnen herinnerde ik me dat lezen en vertalen wel twee heel verschillende dingen zijn. En dat literair vertalen voor een breder publiek toch wel iets heel anders is dan een  stukje hier of daar dat een academisch betoog ondersteunt, en waarbij je kan aannemen dat je lezers wel weten wat de Zhou dynastie was en hoe een Confucianistisch geleerde aan het hof de keizer de les mocht spellen. Bij een vertaling uit het oud-Grieks of Latijn kan je er min of meer van uitgaan dat je lezer wel al eens gehoord heeft van Zeus, of keizer Nero. Maar wie onder jullie die geen sinologie studeerden kennen Shun en Yao, Guan Yu, of Yang Guifei, om er maar een paar te noemen? We delen de cultuur niet van het oude China, noch de geschiedenis. Dat moet ook niet per se (al zou ik het wel waarderen als China iets meer aan bod komt in het geschiedeniscurriculum in Vlaanderen!).

Een voorwoord of kleine inleiding kan veel opvangen, zodat je niet opgescheept zit met drie pagina's voetnoten per twee regels vertaling. Het is tevens de kunst van het vertalen om je werk zo goed te doen dat dergelijke voetnoten grotendeels (en liefst helemaal) verdwijnen. De ideale vertaler is onzichtbaar: hij of zij maakt de tekst toegankelijk voor mensen die de taal van de oorspronkelijke tekst niet machtig zijn, maar hoort dat te doen alsof hij/zij er niet is. Een vertaler is als een "interface" op een computer, maar de beste interfaces zijn zo gebruiksvriendelijk dat ze niet opvallen en als het ware verdwijnen. Voetnoten in literaire vertalingen schokken je als lezer uit die illusie, en wijzen je er op dat hier een extra laag is aangebracht; dat -ondanks de beste pogingen van de vertaler- er toch iets ondoordringbaars is, dat je nooit echt kan vatten als niet-specialist zonder de hulp van een gids in het vreemde culturele of historische landschap waar je even te gast bent.

Dit brengt natuurlijk het hele debat naar voor over de rol van de vertaler. Misschien moet die niet eens onzichtbaar zijn. Misschien vind je het als lezer het net leuk om een boek te lezen waarin je de stem van een specifieke vertaler herkent- net zoals je bij een voorleesboek voorkeuren hebt voor de verteller. Dat vraagt uiteraard een delicate balans tussen de stem van de auteur en die van de vertaler. Maar hoe doe je dat?

Verder moet een vertaler dan ook de keuze maken of de vertaling net wel of niet laat doorschijnen dat er een andere taal aan de oorsprong ligt. Ik leerde onlangs over het debat tussen de Oostkust en Westkust scholen hier in de VS rond vertalingen van poëzie: de Oostkust (Stephen Owen en volgelingen) brengt de Tang gedichten naar de lezer; de Westkust school (met Edward Schafer als belangrijkste naam) nodigt de lezer uit om naar de gedichten toe te komen. De ene verlaagt het niveau, de andere blijft te elitair luiden de verwijten heen en weer. Schafer leert me elke keer weer nieuwe woorden, Owen kan je lezen bij een goed glas wijn in fijn gezelschap, net zoals veel van de gedichten oorspronkelijk geschreven werden. En kan je bijvoorbeeld een vergelijking of metafoor vervangen door eentje die 90% overeenkomt maar onze taal eigen is; of hou je de oorspronkelijke beeldspraak net omdat die erop wijst dat een andere cultuur aan het woord is?

Er bestaat een gespecialiseerde tak "vertaalstudies" (translation studies), die meer te zeggen heeft over de zaken die ik hier even aanstip, maar dit zijn alvast de eerste keuzes die ik als vertaler moet maken: laat ik mijn aanwezigheid zien, en breng ik de tekst tot de lezer, of de lezer tot de tekst?

En wat willen jullie, Vlaamse en Nederlandse lezers? Ik beloof plechtig dat ik tijd zal maken en hard mijn best zal doen om jullie af en toe een stukje vertaling uit middeleeuws China te brengen, maar het kan dus nog even duren eer ik er aan uit ben. Tot die tijd kunnen jullie rustig genieten van het werk van vele andere Nederlandstaligen die dapper de uitdaging aangingen om Chinese literatuur naar jullie te brengen, of jullie naar de Chinese literatuur: een uitgebreide lijst vind je op de website Verre Taal.

Illustraties: voorpagina van moderne editie van de Zhenguan Zhengyao, en een lukrake pagina uit Xiyu tongwenzhi 西域同文志, een Qing werk over geografie, in Manchu script met transcripties in Chinese karakters en Oeigoers Arabisch schrift.